دایره المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند (۱)
یادی از دکتر غلامحسین مصاحب
همدمِ آنالیز و همنشینِ منطق 

زمینه‌ی بسیاری از اندیشه‌های ترّقی خواهانه که به درک بهتر جامعه از تساوی حقوق اجتماعی و ظلم ستیزی جوانان و زنان انجامیده، مدیون امثال علی اکبر دهخدا، محسن هشترودی، مهدی بازرگان، علی شریعتی، محمود حسابی، پروین اعتصامی، صادق هدایت، نیمایوشیج، احمد شاملو، عبدالحسین نوشین و غلامحسین مصاحب... است که در رشد افکار عمومی، از بسیاری از سیاستمداران تاثیر بیشتری داشته‌اند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب هنر اندیشیدن را یاد می‌داد
دکتر غلامحسین مصاحب (۱۲۸۹- ۱۳۵۸) پدر فرهنگ‌نامه ‌نویسی نوین ایران و استاد بزرگ ریاضی بود. علاوه بر ریاضیات، زبان‌های عربی و فرانسوی و انگلیسی را نیز در حد عالی فرا گرفت و به زبان‌های روسی و آلمانی هم در حد استفاده از منابع آشنایی داشت.
دکتر مصاحب از جمله کسانی بود که به تاریخ فلسفه و یاد دادن اندیشه اکتفا نمی‌کرد، و هنر اندیشیدن را یاد می‌داد. وی با عمل خویش نشان می‌داد که در برابر اراده انسانی، مُحال نیز، سر تسلیم فرود می‌آورد. می‌گفت:
وقتی همه مقدّمات توانستن در درون ما و یا در دسترس ما هست، چرا نتوانیم؟ فقط باید خواست و یک قدم برداشت.
بارها روی این نکته تاکید می‌نمود که منطق ریاضی، توان این را دارد که تفکر بشری را از محصور بودن در کادر درست و غلط و صواب و خطا، به مرز دیگری که معنی‌دار و بی‌معنی‌بودن است فرا برد و بدین طریق در پالودن ذهن از خرافات، پیشداوری‌ها و اوهام، نقش تعیین کننده‌ای بازی کند. متأسفانه در زبان فارسی تنها کتاب با ارزش ولی تخصّصی در این مورد، «منطق صورت» نوشته خود اوست.
...
ر حالی که منطق ارسطو و منطق دیالکتیک گام‌های مهّمی برداشته وبخصوص توسط مارکسیست‌ها تشریح شده‌است، شرح و بسط منطق ریاضی، به زبان ساده، هنوز در آغاز راه است...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
«منطق صوری» دکتر مصاحب یک نقطه عطف است
دکتر مصاحب با نگارش کتاب منطق صوری در سال ۱۳۳۴ منطق ریاضی جدید را وارد ایران نمود. مدخل منطق صوری بدون شک نقطه عطفی در تاریخ تفکر عقلی در ایران است. این کتاب اگر چه اساساً در مقام معرّفی منطق جدید به جامعه فارسی زبان است لکن به حوزه‌های دیگر همچون متدولوژی علوم قیاسی، مبانی منطقی ریاضیات و منطق تطبیقی نیز توجه و اهتمام دارد.
این استاد زبردست آنالیز و منطق، فقط به آموزش ریاضی اکتفا نمی‌کرد، در جامعه‌ای که تحقیر زنان، نهادینه و شرطی شده و عمری با «تاریخ مذکر» خو کرده بود یکی از معدود کسانی که با عمل خویش نشان می‌داد که زن انسان است، بستنی و پیتزا و کالا نیست دکتر مصاحب بود.
او به همسرش عمیقا احترام می‌گذاشت و می‌گفت: پشت سر هر مرد بزرگ، زنی بزرگ ایستاده‌است. زنان، نیمه پنهان و نانوشته تاریخ ‏اند...اگر همسرانِ مردان بزرگ و کوشا نبودند و زندگی خانوادگی آنها را امنیت نمی‏‌بخشیدند، هیچ ‏گاه آنان نمی‏‌توانستند با آسایش خاطر و خیال راحت به فعالیت‌های سیاسی، علمی، اجتماعی و فرهنگی دست زنند و نام و یادی از خود بگذارند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب به احدالناسی باج نمی‌داد
دکتر مصاحب در عین مهربانی، بسیار جدّی بود و امثال گادفری هرولد هاردی Godfrey Harold Hardy و، آلفرد نورث وایتهد Alfred north Whitehead و برتراند‌راسل، برایش الگو بودند. روشنگری را با هیستری ضدمذهبی آلوده نمی‌کرد و ابائی نداشت در لابلای صحبت‌هایش از آیات قرآن هم مثال بزند.
...
از سال ۱۳۰۶ که به خدمت وزارت معارف درآمد و رئیس کل تعلیمات عالیه و مدیر کل فنّی و معاون فنّی این وزارتخانه بود، تا بعد که استاد و رئیس بخش ریاضی دانشسرای عالی شد، و تا دم مرگ، آرام و قرار نداشت و براستی، خستگی را خسته می‌کرد.
او معنی علم، و رنج و تلاش را می‌دانست و به همین دلیل به احدالناسی باج نمی‌داد. به خاطر آن ‏که حاضر نشد مدارک کم ‏اهمیت بعضی کشورهای خارجی را که به برخی نورچشمی‌ها داده بودند، تأیید کند، بفرموده از ریاست کل تعلیمات عالیه کنارش گذاشتند و او را با عنوان مسئول اصلاح تعلیمات متوسطه، به دنبال نخود سیاه فرستادند. بعد هم آن ‏قدر در کارش موش دواندند که کلافه شد و کار اجرایی را بوسید و کنار گذاشت.
می گویند وقتی روزنامه برق، را بنیان نهاد و پایش را در کفش حکومت کرد، دولت وقت به نخست ‏وزیری علی سهیلی به خاطرمخالفت شدید و افشاگری هایش به آن کینه ورزید، و بالاخره هم جلوی روزنامه‌اش را گرفت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جزاى خیانت پاداش و سزاى دزدى، منصب و مقام است!
برخی اشارات روزنامه دکتر مصاحب به اندازه کافی گویا است:
  • به طوری که شنیده‌‏ایم دولت، لایحه‏‌ای راجع به مطبوعات به مجلس خواهد برد. اینک بر مردم ایران است که در مجلس فردا، چشم‌های خود را باز کنند تا خائنین به آزادی و قانون ‏اساسی و مشروطیت را بشناسند و در موقع انتخابات از رأی دادن به آنها خودداری کنند. 
  • ای ملت ایران نمایندگان مجلس به قرآن مجید سوگند یاد کرده‌‏اند که به حقوق شما ‏خیانت نکنند. مقدس‌ترین حقوق ملت آزادی قلم و بیان است. اینک چشم باز کنید و خائنین به‏‌ حقوق مردم و کشور را بشناسید. 
  • آقایان نمایندگان شما سوگند یاد کرده‌‏اید که به حقوق ملت ایران خیانت نکنید. بالاترین‏ حقوق ملت آزادی قلم و بیان است. به نام شهدای راه آزادی و خون‌هایی که در راه مشروطیت‏ ریخته شده از شما می‏‌خواهیم که به سوگند خود وفادار باشید. 
  • در مملکتى که جزاى خیانت پاداش و مستمرى، و سزاى دزدى، منصب و مقام است، آنان که حقایق را بى پرده مى‌گویند و مى‌نویسند، [لابد] باید منتظر مشت و تودهنى باشند و پیهِ توقیف را به تن بمالند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب، از طرحی کوچک، آرمانی بزرگ می‌‏ساخت
دکتر مصاحب در عین حال که ابا داشت همه دستاوردهای بشر را به ایرانیان نسبت دهد و هنر نزد ایرانیان است و بس را، اوج تنگ نظری می‌دانست، به بازشناسی میراث علمی ایران به مردم، بویژه در زمینه علوم بسیار اهمیت می‌‏داد و می‏‌کوشید که بخش‌هایی از تاریخ ریاضیات ایرانی و اسلامی را که برای جامعه ما ناشناخته‌است آشکار کند، توجه به عمر خیام به عنوان ریاضیدان، بخشی از این کوشش است.
در کتاب‌هایی مانند آنالیز ریاضی، دایره‌المعارف فارسی و به ‏ویژه تئوری مقدماتی اعداد، نام‌ها و سرگذشت‌نامه‏‌هایی از ریاضیدانان ایرانی و خدمات علمی‌شان آورده‌است که می‏‌تواند برای بررسی تاریخ ریاضیات، منبعی دقیق و بسیار غنی باشد.
از یک طرح کوچک، آرمانی بزرگ می‏‌ساخت. در سال ۱۳۴۵ مؤسّسه ریاضیات را در دانشسرای عالی تاسیس کرد تا افرادی را تربیت کند که بتوانند ریاضیات جدید را در ایران گسترش دهند. بسیاری از استادان امروزین ریاضیات محض، از شاگردان ایشان در مؤسسه ریاضیات بودند.
به دانشجویان معدودی که برمی‌گزید با مهربانی می‌‏گفت:
این موسسه، تنبل ‏خانه شاه عباس نیست. هر کس اینجا آمده باید مثل خود من که کارم را از پنج صبح شروع می‏‌کنم، کار بکند، روز و شب و تابستان و در کتابخانه. اینجا تعطیلی ندارد.
خودش از ساعت سه نیمه شب کار را شروع می‌کرد.
...
دکتر مصاحب با تألیف سلسله کتاب‌هایی در آموزش ریاضیات جدید، قصد داشت در زمینه انتقال ریاضیات روز جهان به ایران زمین، حرکتی به روز و عمیق سامان دهد که آغاز آن با کتاب آنالیز ریاضی بود.
این زنجیره با مجلدات تئوری مقدماتی اعداد ادامه یافت و متأسفانه با به خاک افتادنش ازهم گسیخت. در سپیده ‏دم ۲۱ مهر ۱۳۵۸ آخرین صفحه بخشی از کتاب تئوری مقدماتی اعداد را که از چاپخانه آمده بود نمونه‏‌خوانی کرد و در حالی که قلم لای انگشتش بود، به خاک افتاد...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب پدر ریاضیات جدید بود
ریاضیات عالی و حتی ریاضّیات مقدماتی در ایران، پیش از وی وضعیت اسف ‏انگیزی داشت. از تئوری مجموعه‏‌ها، منطق جدید و ریاضیات مدرن خبری نبود...کتاب‌های درسی ریاضی، به سبک تألیف ۱۰۰ سال پیش اروپا و بسیار قدیمی بود.
اگر امروز سخن از منطق نوین، ریاضیات جدید، تئوری مجموعه‌‏ها، تئوری گروه‌ها، ساختمان‌های ریاضی، تئوری اعداد، توپولوژی و دیگر مفاهیم نوین ریاضی می‌‏رود، نتیجه آثار دکتر مصاحب، تأسیس مؤسسه ریاضیات و دگرگون سازی نظام آموزش ریاضی در ایران به ‏وسیله اوست.
حدود هفتاد سال پیش مجله ریاضیات عالی و مقدماتی را که به نظر می‏‌رسد نخستین نشریه ریاضی کشور باشد به ‏صورت ماهنامه و در ۱۳ شماره منتشر نمود. این مجله به مسائل مربوط به ریاضیات عالی و مقدماتی می‏‌پرداخت و در پی انتقال آگاهی‌های تازه درباره ریاضیات جهان به دانش‏‌آموزان و دانشجویان داخل کشور بود.
...
دکتر مصاحب می‏‌خواست اندیشه‏‌های نو، و نیز آنچه را که از امثال وایتهد و هاردی در ریاضیات و منطق آموخته بود در ایران گسترش دهد. خودش از شاگردان ممتاز و برجسته برتراندراسل، و به‌راستی پدر ریاضیات جدید بود...
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب و روش پئانو
ریاضیات جدید و منطق نوین‌(منطق علامتی) را دکتر مصاحب در ایران بر سر زبان‌ها انداخت، اما وی با یک مشکل روبرو شد و آن اینکه بسیاری از علایم جدید را در میان حروف و علایم موجود ریاضی پیدا نمی‌کرد.
سفارش طرح علایم جدید ریاضی و حروفی از جمله حروف ایرانیک، نخستین بار به ‏وسیله ایشان انجام گرفت و آن ‏چه امروز به نام حروف فارسی خوابیده یا حروف ایرانیک می‏‌شناسیم، نخستین بار طرح آن از سوی وی سفارش داده شد تا فارسی‌‏زبانان نیز حروف ایتالیک فارسی داشته باشند.
وی این حروف را به‏ خاطر کاربرد وسیع آن برای کتاب آنالیز ریاضی سفارش داد و برای نخستین بار در میهن مان، آن را در همان کتاب به کار گرفت. این حروف را نخست، حروف دکتر مصاحب نام نهادند اما خودش درخواست کرد که نام آن را تغییر دهند و خود، واژه ایرانیک را برای آن برگزیده و به کار برد.
گرچه رعایت طبقه‌‏بندی موضوعی و تدوین حروف و رموزی چند متناسب با این طبقه‏‌بندی به گونه‏‌ای دیگر در آثار کهن فارسی و اسلامی سابقه داشت، اما هیچ محققی از روش موسوم به پئانو، بی نیاز نیست. دکتر مصاحب نخستین فردی در ایران است که از روش پئانو در تألیف آثار خود به ‏ویژه کتاب‌های ریاضی بهره گرفت.
...
جوزپّه پئانو (Giuseppe Peano (۱۹۳۲-۱۸۵۸ ریاضیدان ایتالیایی، از شخصیت‌های تأثیرگذار و پُریادگار در ریاضیات و منطق امروز است. یکی از کارهای وی در تألیف کتاب، روش شماره‌گذاری اوست که به نام خودش معروف است. در این روش عناوین اصلی را با یک شماره، عناوین فرعی را با دو شماره و عناوین فرعی‏‌تر را به نسبت فرعی بودن آن با سه شماره و بیشتر مشخص می‏‌کنیم. مثلاً عنوان اصلی سوم را با عدد ۳، زیر عنوان پنجم آن را با ۵-۳، و زیر عنوان ششم این عنوان فرعی را با ۶-۵-۳ شماره ‏گذاری می‏‌کنیم. این روش اینک رایج شده و کار پژوهشگران را ساده می‌کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی
 یکی از دستاوردهای بزرگ دکتر مصاحب «تلاش‌هایی است که در عرصه‌ی غنی‌کردن زبان فارسی یا ساختن واژه‌ها کرد و اصطلاحات و شیوه‌هایی که برای این جریان پیش نهاد.» او از قابلیت‌های زبان فارسی برای معادل‌سازی اصطلاحات علمی غیرفارسی بهره گرفت و بیش از ۲۰۰۰ واژه ساخت که تعدادی از آنها در دایره‌المعارف فارسی به کار رفته‌است.
...
برای دکتر مصاحب، واژه‌‏سازی برای اصطلاحات علمی، اهمیت بسیار داشت و او در مورد وضع کلمات تازه در برابر لغات خارجی روش ویژه‌ای داشت. نشستی هفتگی در خانه خود تشکیل داده بود که در آن احمد آرام، صفی اصفیا، حسین گل گلاب و مصطفی مقربی و...حضور داشتند و معادل‌های فارسی برای واژه‌‏های علمی می‏‌ساختند.
کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی که در سال ۱۳۳۸ به چاپ رسیده، حاصل همان تلاش‌ها است. آنان مجمع خود را به شوخی «ضراب‌خانه» می‌گفتند، و واژه‌هایی را که می‌ساختند، مضروبات می‌خواندند.
...
واژه «به روز»، و «روز آمد» را دکتر مصاحب در برابر Up to date انگلیسی نهاد، اما روزآمدتر از خودش در آن زمان کسی دیگر نبود.
اگر به فهرست منابع و مآخذ کتاب‌های دکتر مصاحب مراجعه کنیم می‌‏بینم که کلیه مراجع مربوط را که تا تاریخ اتمام نگارش کتاب چاپ شده بودند، دارد. مراجعی به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی برای کتاب‌های ریاضی یا مثال‌ها و مسائل ریاضی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
باقیات صالحات دکتر مصاحب
  • مدخل منطق صورت ۱۳۳۴، انتشارات دانشگاه تهران، در ۷۰۰ صفحه
  • مجله ریاضیات عالی و مقدماتی ۱۳۰۹ - ۱۳۱۰
  • تاریخ ریاضیات تا زمان خیام
  • منطق ریاضی
  • شاهکاری به نام آنالیز ریاضی
  • تئوری مقدماتی اعداد، جلد اول ۱۳۵۳ در ۱۳۹۵ صفحه و جلد دوم ۱۳۵۸، در ۱۸۰۲ صفحه
  • توابع مستدیر،
  • جبر و مقابله با جداول لگاریتم،
  • براهین الجبر و المقابله عمر خیام،
  • تاریخ علوم ریاضی تا زمان عمر خیام،
  • هندسه مسطحه،
  • مثلثات(با همکاری احمد ارشمید)،
  • رسم فنی(با همکاری احمد ارشمید)،
  • فیزیک (...)،
  • همکاری در تدوین فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی (با احمد آرام، صفی اصفیا، حسین گل گلاب و مصطفی مَقرّبی)،
  • مجله‌ی ریاضیات عالی و مقدماتی (۱۳۰۹-۱۰)،
  • رساله‌ی دکتری که در جلد ششم مجله‌ی انجمن فلسفه‌ی کمبریج در سال ۱۹۵۰ میلادی چاپ شده‌است.
  • مقاله «کشف‌القناع یا اولین کتاب مثلثات»،
  • علوم تفریحی،
  • جبر مخصوص ۲ و ۳ متوسطه
  • جبر و مقابله با جداول لگاریتم
  • رساله در باب افراد خانواده‏‌های نادرستکار و شیخ علی دشتی
  • دایره‌المعارف فارسی، جلد اول، الف تا غ 
  • جبر و مقابله‌ی خیام (تهران ۱۳۱۷) که شامل متن عربی و ترجمه‌ی فارسی کتاب و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. 
در این کتاب(جبر و مقابله خیام)، برای نخستین‌بار جایگاه علمی خیام در ریاضیات به‌ طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شده‌است. تحریر مبسوط و مفصل همین کتاب در سال ۱۳۳۹ تحت عنوان «حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر» توسط انجمن آثار ملی انتشار یافت، که فصل سوم آن (ص ۷۷ – ۱۲۸) شامل تاریخ علم جبر تا زمان خیام است. جدا از کتاب مزبور، دکتر مصاحب مقالاتی درباره ی «جبر و مقابله ی خیام»، «جبر و مقابله ی خوارزمی»، و کتاب «کشف القناع» نصیر الدین طوسی نوشته‌است. وی همچنین در رساله‌ی کوچکی به نام ابوریحان بیرونی که در ۱۳۴۶ از طرف دانشگاه ملی ایران انتشار یافته، به بحث مختصری درباره ی کارهای علمی، از جمله آثار ریاضی این دانشمند پرداخته است.
ادامه دارد
دایره المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند
 

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook