دایره المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند (۶)
یادی از دکتر غلامحسین مصاحب
دانشنامه‌های مشهور جهان 

 

در قسمت ششم که مقدمه‌ی دکتر مصاحب بر دایره‌المعارف فارسی را در برداشت، اشاره شد که این دانشنامه نخستین دایره‌المعارف فارسی به معنی حقیقی این کلمه می‌باشد، و به اسلوب دایره المعارف‌های جدید و معتبر مغرب‌زمین تدوین شده‌است. «دایره‌المعارف فارسی» قطع نظر از محتوای آن، از لحاظ حروف و حروف‌چینی و صفحه‌بندی نیز شاهکار بی‌مانندی است. در این بخش به چند دانشنامه معروف اشاره می‌کنم، با این توضیح که دانشنامه‌نویسی یکی از نقطه‌های عطف حیات فکری انسان است. گرچه در میان کتاب‌های مرجع اثر عظیم علامه دهخدا، لغت نامه فارسی، و یا فرهنگ معین، که فراتر از لغت نامه هستند، نیز وجود دارد، اما در زمره دایره المعارف‌ها محسوب نمی‌شوند.
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تاریخ طبیعی پلینی
تاریخ طبیعی پلینی (Natural History (Pliny دانشنامه‌ای است که در حدود سال‌های ۷۷ تا ۷۹ میلادی توسط طبیعیدان و فیلسوف رومی، پلینی بزرگ(پلینیوس دوم) تالیف شد که از زمان امپراتوری روم تا دوران نوین به جا مانده است. پلینی تلاش کرده‌است همهٔ حوزه‌های دانش باستان را بر پایهٔ بهترین مراجع موجود پوشش دهد. تاریخ طبیعی پلینی از نظر گستردگی دامنهٔ موضوع، نیاز به ارجاع به نویسندگان اصلی، و فهرست جامع از همهٔ محتویات، به الگویی برای دانشنامه‌های بعدتر تبدیل شد. این تنها اثر از پلینی است که بجا مانده، و آخرین اثر تالیفی اوست، که به دلیل مرگ ناگهانی او در فوران کوه وزوو در سال ۷۹ میلادی فاقد یک بازبینی نهایی است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
آنسیکلوپدی Encyclopédie
آنسیکلوپدی Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences des arts et des métiers (دانشنامه یا فرهنگ سامانمند دانش، هنر و پیشه‌ها) در فرانسه بین سال‌های ۱۷۵۱ و ۱۷۷۲ منتشر شد و سردبیران اصلی آن دنی دیدرو و ژان دالامبر بودند و چند تن از بزرگان علم و فلسفه آن زمان مانند ژان ژاک روسو و ولتر با آن همکاری داشتند. دیباچه آنسیکلوپدی که به قلم دالامبر نوشته شد یکی از متن‌های مهم دوره معروف به عصر روشنگری است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دانشنامه بریتانیکا
یکی از معتبرترین دانشنامه‌های جهان بریتانیکا Encyclopædia Britannica است که چاپ آن به قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. این مجموعه که نخستین بار میان سال‌های ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۱ میلادی در اسکاتلند منتشر شد، الگوی برخی از دانشنامه‌های مهم غربی است. یافته‌ها و اطلاعات جدید به طور مرتب به آن افزوده می‌شود و در حال حاضر یکی از معتبرترین منابع به زبان انگلیسی به شمار می‌رود که تا به امروز ویرایش و انتشار آن ادامه یافته‌است.
...
حسین ملک مؤسس کتابخانه و موزه ملی ملک، مدت زمانی را صرف ترجمه دانشنامه بریتانیکا کرد که بعدها از این کار منصرف شد. بخشی از این دانشنامه که به خط خود وی ترجمه شده بود، هنگام جمع‌آوری اطلاعات از خانه وی، برای تبدیل به موزه، در لابه‌لای آثارش پیدا شد.
از اردیبهشت ماه ۱۳۸۶، کار ترجمه فارسی دانشنامه بریتانیکا، توسط عبدالحسین سعیدیان و تلاش گروهی از مترجمان، آغاز گشته‌است.
سال ۲۰۱۲، مسئولان این دانشنامه اعلام کردند که چاپ کاغذی دانشنامه را پس از نزدیک به ۲۴۴ سال کنار می‌گذارند و تنها به ارائه نسخه‌های اینترنتی آن می‌پردازند. هم‌اکنون بریتانیکا را می‌توان به صورت بَرخط(آنلاین) دریافت کرد. 
...
رقیب بزرگ بریتانیکا، دانشنامه انکارتا Encarta و ویکی‌پدیا است.
انکارتا دانشنامه دیجیتال چندرسانه‌ای و محصول شرکت مایکروسافت بود که از سال ۱۹۹۳ میلادی ساخته شد و حاوی مقالات مرجع کوتاه، اطلس جهانی و بسیاری از اطّلاعات مفید دیگر بود. این دانشنامه از ۳۱ اکتبر ۲۰۰۹ به روز نشده‌است.
و اما ویکی‌پدیا
ویکی‌پدیا با پروژه خود دردسر بزرگی برای بریتانیکا ایجاد کرده‌است. تعداد مقالات ویکی‌پدیای انگلیسی حدود ۳٬۷۰۰٬۰۰۰ می‌باشد که در مقایسه با ۱۲۰٬۰۰۰ مقاله بریتانیکا تعداد چشمگیری است. همین طور تعداد لغات و اصطلاحات ویکی‌پدیا ۳۴۰ میلیون می‌باشد که در مقایسه با ۵۵ میلیون لغت بریتانیکا. کمی بعد به ویکی‌پدیای فارسی هم اشاره می‌کنم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دانشنامهٔ ایرانیکا 
از دانشنامهٔ ایرانیکا Encyclopædia Iranica بزرگ‌ترین و جامع‌ترینِ پروژه‌های ایران‌شناسی هم باید یاد کنم.
... 
در سال‌های پیش از انقلاب و بعد از انتشار جلد اول دایره‌المعارف دکتر مصاحب، دانشمندان کشور به فکر ترجمه دایره‌المعارف اسلام چاپ اروپا (لایدن، هلند) افتادند که در قاهره به زبان عربی نیز ترجمه شده بود. 
دکتر احسان یارشاطر کار ترجمه این دایره‌المعارف را با نام دانشنامه ایران و اسلام آغاز کرد، منتهی همانطور که در مقدّمه یادآور شدند و در متن کتاب اصلی هم دیده می‌شود، متولیان دایره‌المعارف اسلام چاپ هلند، به بسیاری از مسایل مربوط به ایران و به خصوص تشیع بی توجهی داشته و دارند. لذا دکتر یارشاطر و دیگر پژوهشگران برای پر کردن این خلاء تلاش کردند تا مقالات مخصوص فرهنگ و تمدن ایران و تشیع را تالیف کرده و در کنار مطالب ترجمه قرار دهند.
کار تدوین این دانشنامه در سال ۱۳۴۷ خورشیدی با اختصاص ۲ میلیون دلار بودجه توسط امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی آغاز شد. متاسفانه بعد از انقلاب، بودجهٔ این دانشنامه قطع و ادامهٔ تدوین آن در ایالات متحده آمریکا دنبال گردید. این دانشنامه دربارهٔ فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین و به زبان انگلیسی است و در بخش ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک تدوین می‌شود.
...
جلد اول این مجموعه سال ۱۳۶۱ به چاپ رسید و تا امروز ۱۵ جلد از آن منتشر شده‌است. قرار است حجم این دانشنامه به ۴۵ جلد برسد. 
دانشنامهٔ ایرانیکا، با هدف بیشترین دسترسی برای خوانندگان در سطح جهانی، به زبان انگلیسی منتشر می‌شود اما قرار است پس از اتمام و تکمیل، همهٔ نوشتارها به زبان فارسی ترجمه شوند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ویکی‌پدیای فارسی 
ویکی‌پدیا به‌عنوان نسخهٔ تکمیلی نیوپدیا Nupedia آغاز به کار کرد. دانشنامه‌ای تحت محیط وب و به زبان انگلیسی که از سال ۲۰۰۰ میلادی تا ۲۰۰۳ میلادی فعالیت داشت و مقاله‌هایش توسط کارشناسان و ازطریق یک جریان رسمی نوشته می‌شد. درواقع نیوپدیا پس از تکامل به ویکی‌پدیا تبدیل شد.
... 
نام ویکی‌پدیا Wikipedia واژه‌ای ترکیبی است که از واژه‌های ویکی (وب‌گاه مشارکتی) و انسیکلوپدیا (دانشنامه یا دائرةالمعارف) گرفته شده‌است. جیمی دُنال وِیلْز Jimmy Wales بنیانگذار ویکی‌پدیا آن را اینگونه توصیف می‌کند: «ویکی‌پدیا کوششی برای آفرینش و پخش دانشنامه‌ای با بالاترین کیفیت ممکن برای همه مردم روی زمین و به زبان مادری‌شان است.» 
...
ویکی‌پدیای فارسی نام یکی از دانشنامه‌های فارسی‌زبان در اینترنت و یکی از نسخه‌های ویکی‌پدیا، از پروژه‌های بنیاد ویکی‌مدیا است که هدف آن ساخت دانشنامه‌هایی با محتوای آزاد با مشارکت همگان و به همهٔ زبان‌های ممکن است. 
دانشنامهٔ فارسی ویکی‌پدیا از ۲۸ آذر ۱۳۸۲ /۱۹ دسامبر ۲۰۰۳، فعالیت خود را آغاز کرد و هم‌اکنون بیش از نیم میلیون نوشتار دارد. 
... 
تا آنجا که من می‌دانم مدیر فنی پروژهٔ لینوکس شریف، «روزبه پورنادر» (متولد فروردین ۱۳۵۸) در راه‌اندازی نسخهٔ فارسی ویکی‌پدیا، نقش زیادی داشت. ویکی‌پدیای فارسی از ابتدا پایبند به اجرای صحیح استانداردهای مربوط به زبان فارسی در وب بوده و تلاش روزبه پورنادر در زمینهٔ استانداردها، جهانی‌سازی و بومی‌سازی رایانه برای زبان فارسی، در این راه کمک فراوانی نموده‌است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نام چند دانشنامه
  • دانشنامه آمریکانا
  • سیکلوپدیا Cyclopædia (فرهنگ جامع هنر و علوم)،
  • دانشنامه ناتل The Nuttall Encyclopædia فرهنگ‌نامه‌ای مختصر و جامع دربارهٔ دانش عمومی،
  • سودا Σοῦδα دانشنامه بزرگ بیزانسی، مربوط به قرن دهم میلادی(در باره دنیای مدیترانه باستان)
  • دانشنامهٔ بزرگ لاروس که بر مطالعه و معرفی واژه‌های زبان فرانسه تمرکز دارد...
  • دانشنامهٔ اسلام The Encyclopaedia of Islam که نگارش آن از سال ۱۹۰۶ و زیر نظر مارتین تئودور هوتسما به زبان انگلیسی آغاز شده‌است،
  • دانشنامهٔ میسیکا Mythica، ویژه فولکلور و اساطیر، 
  • فرهنگنامه ایران باستان، که از دوران پیش از تاریخی تا اواخر عصر قاجار را در بردارد،
  • دایره‌المعارف بزرگ اسلامی که به سه زبان فارسی و عربی و انگلیسی منتشر می‌شود و تاکنون ۲۱ جلد از آن ارائه شده‌است،
  • دانشنامه فرهنگ مکتوب عرفان و تصوف،
  • و، دانشنامه تک‌جلدی وایکینگ... 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دکتر مصاحب و دایره‌المعارف «وایکینگ»
دایره‌المعارف تک‌جلدی وایکینگ هم یکی از دانشنامه‌های خوب و معتبر است. این دانشنامه به زبان انگلیسی است و سال ۱۹۳۵ در نیویورک توسط دانشگاه کلمبیا تهیه و منتشر شدد. هم‌اکنون تمام مقالات آن به‌صورت بَرخط (آنلاین) از طریق وب‌گاه‌های متعدد در دسترس است.
...
ضرورت نیاز به دایره‌المعارف عمومی و کوچک، مؤسسه فرانکلین را واداشت تا دائرهالمعارف وایکینگ کلمبیا را برای ترجمه فارسی به دکتر غلامحسین مصاحب سفارش دهد. غلامحسین مصاحب از ۱۳۳۵ کار ترجمه را با جدیت دنبال کرد٬ اما به علت احساس نیاز به بومی‌سازی و افزودن سرواژه‌های جدید در بخشی از کار٬ روند ترجمه به تالیف یا تحقیق تبدیل شد و اثر بدست‌آمده، در بسیاری از موضوع‌ها، جنبهٔ تحقیق یافت که ثمره این پروژه انتشار سه جلد کتاب زیر عنوان دایره‌المعارف فارسی از سال ۱۳۴۵ شد.
...
از همان آغاز که قرارداد ترجمهٔ دایره‌المعارف یک جلدی «وایکینگ» با دکتر مصاحب بسته شد، انتظار می‌رفت که این کار در ظرف یکی دو سال به‌پایان برسد و اگر دکتر مصاحب آدمی بود که به‌‌ترجمهٔ یک دایره‌المعارف خارجی به‌همان صورت اصلی و بدون کم و زیاد رضایت می‌داد، البته این انتظار بی‌جا نمی‌بود. ولی به‌زودی معلوم شد که دکتر مصاحب در صدد است ترجمهٔ دایره‌المعارف «وایکینگ» را بهانهٔ تألیف یک اثر بزرگ قرار دهد که دایره‌المعارف فارسی باشد.
جریان تألیف این کتاب و رنجی که دکتر مصاحب کشید، داستان دراز و دردناکی است...
با تغییر مدیریت موسسه فرانکلین، کار به قطع همکاری دکتر مصاحب با دايره‌المعارف انجامید و افسوس...
البته ایشان پیش از ترک سرپرستی دايره‌المعارف کارهای اصلی را به انجام رساند و پایه‌ها و اساس کار را مشخص کرد. از این رو جلد دوم که حدود ده سال پس از جلد اول انتشار یافت، تقریبا بر همان مبنایی شکل گرفت که مصاحب می‌خواست. 
...
در سال ۱۳۵۰ زمانی که بخش بزرگی از مقاله‌های جلد دوم تا حرف «ع» حروفچینی شده و آمادهٔ چاپ بود، دکتر مصاحب چاره‌ای جز کناره‌گیری ندید. از آن زمان سرپرستی دایرةالمعارف به مرحوم رضا اقصی(که در دهه ۱۳۴۰، سرپرست پروژه ف‍ره‍ن‍گ‍ن‍ام‍ه نخستین دائرةالمعارف مصور کودکان به زبان فارسی بود)، محول گشت و بخش اول از جلد دوم (از «ش» تا پایان «ل») در سال ۱۳۵۶ خورشیدی منتشر شد. بخش دوم جلد دوم (از «م» تا پایان «ی») با ویرایش مجدد و پاره‌ای اصلاحات در سال ۱۳۷۴ خورشیدی انتشار یافت. 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
گام مهمی در معرفی خیام ریاضی‌دان
از فرزندان دکتر مصاحب شنیده شده که وی هر شب بدون استثنا ساعت سه بعد از نیمه شب از خواب بیدار می‌شد و علاوه بر کار روی دایره‌المعارف، به مطالعه ریاضی و نوشتن می‌پرداخت. دایره‌المعارف فارسی برای وی حکم فرزندش را داشت و به همان اندازه که در تربیت فرزندان خود زحمت کشید برای دایره‌المعارف فارسی و به ثمر رساندن آن وقت صرف کرد و خون دل خورد.
...
 
دکتر مصاحب در بیست سالگی، سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰، با انتشار «مجله ریاضیات عالی و مقدماتی» گام‌های موثری در ترویج ریاضیات جدید در ایران برداشت. یادآوری کنم که وی در حلقه‌ی شاگردان خاص برتراند‌ راسل فیلسوف و ریاضی‌دان نامدار حضور داشت. راسل که صدها نفر در کلاس‌های عمومی‌اش شرکت می‌کردند، از میان با استعدادترین آنها پنج نفر را برای فراگیری در کلاس‌های ویژه‌ی خود برمی‌گزید.
...
دکتر مصاحب با دو کتاب «مدخل منطق صورت» (۱۳۳۴) و «مدخل آنالیز ریاضی» (۱۳۴۸)، ریاضیات نوین را در ایران بر پایه و اساس دانش روز جهان معرفی و استوار کرد. «تئوری مقدماتی اعداد» که جلد اول آن در سال ۱۳۵۳، و جلد دوم آن پنج سال بعد منتشر شد، همراه با دو اثر یاد شده، مجموعا نزدیک به پنج هزار صفحه را در بردارند. 
شایان ذکر است که وی در سن ۲۸ سالگی کتاب «جبر و مقابله خیام» را از عربی به فارسی ترجمه و منتشر کرد. این کار نخستین معرفی خیام به عنوان ریاضی‌دان در یک اثر مستقل به فارسی بود. وی چند سال پس از این ترجمه با انتشار کتاب «حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر» گام مهمی در معرفی خیام ریاضی‌دان برداشت. 
...
این استاد فرهیخته اهمیت زیادی برای ریاضیات قائل بود. یک بار پدرش به شوخی به او گفته بود: «غلامحسین خان شما از این X و Y خسته نمی‌شوید. این X و Y به چه درد می‌خورد؟» دکتر مصاحب در جواب پدر گفته بود: «آقاجان آینده‌ی دنیا به همین X و Y بستگی دارد و روی X و Y بنا می‌شود.»
... 
دکتر غلامحسین مصاحب با آن که در رشتهٔ ریاضیات تحصیل کرده بود، تقریباً در همهٔ رشته‌های فرهنگ فارسی مطالعهٔ جدی داشت و صلاحیت او برای سرپرستی طرح تألیف «دایره‌المعارف» تردید برنمی‌داشت.
با دقت نظر و اصرار برای جاری کردن قواعد معین و واحد در همهٔ موارد کار، تمامی همکاران خود را به‌شگفت می‌آورد.
ادامه دارد
دایره المعارف‌ها، شناسنامه‌های حقیقی یک ملت‌اند
...
سایت همنشین بهار

برای ارسال این مطلب به فیس‌بوک، آیکون زیر را کلیک کنید:
facebook